AÖF TDE 2. SINIF ORHON VE UYGUR TÜRKÇESİ 3. ÜNİTE

ORHON VE UYGUR TÜRKÇESİ 3. ÜNİTE KÖKTÜRKLER 1.Türk Kağanlığı(552-630):Tarihte Türk adını resmi devlet adı olarak ilk defa kullanan Köktürklerdir. Köktürklerin ortaya çıkışı 540’lı yıllardır. Çin kaynaklarına göre, o yıllarda Köktürklerin lideri Bumin Kağan Çin ile resmi ilişkilere girmiştir. Köktürkler Avarlara bağımlıdır. Bumin kağan Avarlara karşı başlatılan Tölis isyanını bastırınca elli bin kişilik bir kuvvet ona bağlanır. Bumin Kağan 552’de Avarlara saldırır ve onları yener. Köktürk kağanlığı bağımsız olur. Bumin Kağan devletin batı kısımlarının idaresini kardeşi İstemi’ye verir. Doğu kısmı devletin merkezidir. Bumin Kağan’ın ölümünden sonra oğlu Kara Kağan tahta geçer, o da ölünce diğer oğlu Muhan Kağan tahta geçer. Muhan askeri harekata başlar. Avarları, Kıtanları, Kırgızları, Heftalitleri yener. Heftalitleri yenenin istemi olduğunu kaydeden kaynaklar da vardır. İstemi kızıyla Sasani hükümdarının evliliği sayesinde Sasanilerle güç birliği eder ve Heftalitlerin yıkılmasında etkili olur. Yıkılan Heftalit toprakları üzerinde Türkler ve İranlılar hak iddia eder. Ancak önemli şehirler ve İpek yolu burada ticaret yapan Soğdlar İstemi’nin yönetimi altına girer. Soğd tüccarlar, İran’da ipek ticaretini yapmak istediklerinden İstemi’yi o ülkeye heyet göndermeye ikna ederler.Heyet Türklerin koruması altında Soğdlardan oluşmaktadır. Ancak İranlılar bu isteğe karşı çıkıp ipek ticaretini kendi ellerinde tutmak istediklerini belirtirler. İpek ticareti konusunda Bizans’a giden ilk Türk heyeti 563’tedir. Bu heyetten daha büyüğü 568’de gitmiştir. Heyetin başında Soğd lider Maniakh vardır. Heyet Bizans İmparatoruna Türk kağanının İskit harfleriyle yazılmış mektubunu sunar. Bizanslılarca bu heyet iyi karşılanır ve Türk-Bizans ilişkilerinin iyileşmesiyle Bizans’ın Sasanilerler savaşları başlar. Köktürklerin merkezi yönetimi doğu kanadındadır. Dolayısıyla Muhan kağan’ın döneminde Köktürk Kağanlığının sınırları çok genişlemiş, Orta Asya’yı bir uçtan bir uca kaplamış ve Muhan Kağan ülkeyi yirmi yıldan fazla yönetmiştir. I. Köktürk Kağanlığının yazışma dili olarak ne kullandığı kesin olarak bilinmemektedir. Bizans İmparatoruna verilen mektubun İskit harfleriyle yazıldığı belirtilmiştir. Bu dönemde bir yazışma dili vardır. Ancak bu yazının Köktürkçe olduğu şüphelidir. Çünkü Köktürklerden kalma en eski yazıt olan Burgut Yazıtı’nda Soğdça ve Soğd alfabesi kullanılmıştır. Burgut yazıtı 581’de dikilmiştir ve I.Köktürk Kağanlığını anlatır. Taspar Kağan ve Sonrası:Muhan 572’de ölmeden önce yerine oğlu yerine kardeşi Taspar’ın geçmesini vasiyet etmiştir.Burgut yazıtında Taspar olarak geçen Kağan devlet daha ileri götürmek için çabaladı. Güney sınırındaki Çin devletlerine hükmetti. Ancak sahip olduğu gücü iyi kullanamadı. Budizmden etkilendi ve Budist tapınağı yaptırdı. 575’te Nirvanasutra adlı Budist kitabı Çinceden Türkçeye çevirtti Ancak bu kitap bulunamamıştır. Taspar, Muhan Kağan’ın tahta geçirmediği oğlu Apa kağan’ı tahta varis yaptı. Ancak Apa kağan tahtta fazla kalmadı. Taspar’ın oğlu kağan oldu. Ancak o da başarılı olamayınca Nivar kağan seçildi. Köktürk kağanlığının batı kısmında ise istemi’nin ölümünden sonra oğlu Tardu kağan oldu. Bu dönemde Köktürkler arasında ilk anlaşmazlık başladı. Apa Kağan, Nivar’a karşı mücadeleye başlamış ve Tardu’yu kendisine yardıma ikna etmiştir. Ancak Nivar Çin hanedanından yardım görmüş ve Apa onu tahtından edememiştir. Apa bu sefer Tardu’ya (batı kağanlığına) saldırmış ve Tardu Nivar’a sığınmak zorunda kalmıştır. Böylece Apa Kağan Batı Türklerinin başına geçer ve devlet doğu ve batı olarak ikiye ayrılır. Nivar’dan sonraki Kağan Baga batıya karşı yapılan bir sefer sırasında öldürürlür. Türk-Çin İlişkisi: Türklerle Çinliler arsında ilk temaslar, Türkler Avarlar yönetimi altındayken başlamıştır. Sui hanedanı döneminde Türkler iç çekişmeler yaşarken boylar arasındaki siyasi çekişmelerinde yönlendirici olmuşlardır. I.Köktürk Kağanlığı’nın Yıkılışı:Doğu Köktürk Kağanlığı 630 yılında kişisel çekişmeler sebebiyle yıkılır ve kağan Çin’e götürülür. Batı Türklerinin başında ki Tung Yabgu güçlüdür. Tung’un yönetimi altındaki halklar Karluk Türklerinin önayak olmasıyla isyan eder ve Tung Yabgu öldürülür. Bu bölgeler ve Türkler KARACAN AKADEMİ SULTAN UĞURLU Çin egemenliğine geçer. Çin egemenliğinde geçen elli yıllık sürede Türkler büsbütün örgütsüz değillerdi, Başbuğları, Çinliler tarafından kabul edilmiş liderleri vardı. Bu başbuğlardan biri Doğu Köktürk devletinin hükümdarlarının soyundan olan Kutlug’du. Kutlug 681’de Çin Seddi dışında kalan Yin-Şan(Çogay) dağlarına kaçar Tonyukuk da Kutlug’la birliktedir. II.KÖKTÜRK KAĞANLIĞI(682-744): Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan 682’de II. Köktürk Kağanlığını kurar ve Türk boyları bağımsızlığına kavuşur. Bu yüzden Kutlug kağan’a Halkı derleyip toplayan anlamındaki İlteriş unvanı verilir. İlteriş Kağan ve Vezir Tonyukuk: İlteriş, akıllıca politikalar yürüterek Çin’de hapiste bulunan Tonyukuk’u kurtarıp yanına alır. Tonyukuk Çin’de büyümüş, Çin politikalarını öğrenmişti. Çin’in entrikalarıyla Türklerin başa çıkamayacağını bildiği için hep Çin’den uzak bir ülke istemişti. Bunun için de Ötüken ormanını göstermişti. Ötüken Ormanında oturursa sonsuza dek devlet sahibi olacağını düşünüyordu. Tonyukuk askeri işlerde de başarılıdır. Göreve başlayınca Oğuzlarla mücadeleye girişir. Oğuzların ağır yenilgisi üzerine diğer Türk boyları da onlara gelip tabi olmak istemişlerdir.Ötüken Türk geleneklerine göre eskiden beri Türklerin kutsal toprağıydı. Onun için de Tonyukuk ilk olarak buranın zabtını istiyordu. Tonyukuk’un da desteğiyle bağımsızlık savaşına giren İlteriş ilk olarak Ötüken’i elde eder. Tutsak edilen Türkleri kurtarmaya çalışan İlteriş, defalarca savaşa katılmış, Türgişlerle yaptığı bir savaşta 691’de ölmüştür. Kapgan Kağan Dönemi:İlteriş’in oğulları küçük olduğundan yerine kardeşi Kapgan geçer. Kapgan döneminde devlet daha da güçlenmiş, çağının en büyük kuvveti haline gelmiştir. Çindeki tang hanedanı Kapgan’ı öldürmek için diğer Türk boylarını kışkırtıyordu. Bayırkular Çin’in oyununa gelerek isyan etti. Savaşta Kapgan galip geldi; ama dönerken öldürüldü. Yerine oğlu geçti, Köl Tigin bunu kabul etmeyip ağabeyi Bilge Kağan’ı tahta oturttu. Tonyukuk başta kapgan’ın oğlunu desteklemişse de ilerde iki kardeşe yardım etti. İdare tam uyum içindeydi. Bilge Kağan ve Köl Tigin dönemi: Bu dönemde tecrübeli devlet adamı Tonyukuk sayesinde Çin’le iyi ilişkiler kurulmuştu. Çin kaynaklarına göre Bilge Kağan Tonyukuk’tan yerleşik hayata geçmek ve Çin’deki dinlerden biriin kabulünü ister. Ancak Tonyukuk’a göre Türkler sayıca az olduklarından milli kimliklerini koruyabilmelerinin tek şartı, sürekli yerleşim merkezi kurmamaktır. Türkler eski gelenek ve göreneklerini değiştirecek olurlarsa tekrar Çin egemenliğine girebilirlerç II.Köktürk kağanlığının Yıkılışı: 731 yılının ilkbaharında Kül Tigin ölür. Bilge Kağan tarafından düznelenen cenaze törenine Köktürklerin komşularının tamamı katılır. Çin hükümdarı Köl tigin için inşa edilen tapınağa destek için ressamlar, 3.75 yüksekliğinde mermer sütun (anıt için) gönderir. 732’de Bilge kağan, Köl Tigin için hazırlanan yazıtı diktirir. Bilge Kağan zehirlenerek öldürülmüştür. Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Tigin Bilge Kağan için bir yazıt diktirmiştir. Bilge Kağan’ın ölümünden sonra 10 yıl içinde çok kişi tahta geçmiştir. Köktürk devletinin başta gelen unsurları Basmil, Karluk ve Uygurlar arasındaki iktidar çekişmesini Uygurlar kazanmış ve 745’te Türk kağanının başı