AÖF TDE OSMANLI TÜRKÇESİ 9. ÜNİTE

FİİLLER: İş, hareket, oluş bildiren sözcüklerdir. Osmanlı Türkçesinde kullanılan bütün fiiller Türkçedir. Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerin tamamı isim asıllıdır. Kılış fiilleri: Nesne alan fiillerdir. Okumak, bilmek, görmek,.. Oluş fiilleri: Öznenin yapısında bir değişiklik bildiren, nesne almayan fiillerdir. Büyümek, uzamak, esmerleşmek,.. Durum fiilleri: Bir hareket bildiren, nesne almayan fiillerdir. Oturmak, düşmek, gülmek,.. Fiillerde anlam: Fiillerin anlam özellikleri iki bakımdan incelenir. a) Eylemin gerçekleşmesi ile ilgili anlam özellikleri: Üç aşamada gerçekleşir. 1. Bazı filler eylemin gerçekleşmesi için süre gerekmeyen bir oluş ve kılış bildirir. Açmak, çıkmak,.. 2. Bazı fiiller sürerlilik bildirir. Pişmek, yemek, olgunlaşmak,. 3. Bazı fiiller gerçekleşmesi süre isteyen bir eylemin bitiş aşamasını anlatır. Tükenmek, durmak, … b) Eylemin etkisiyle ilgili anlam özellikleri: 1. Geçişli fiiller: Nesne alan fiillerdir. Okumak, görmek, bilmek,.. 2. Geçişsiz fiiller: Nesne almayan fiillerdir. Durmak, pişmek, ağlamak,.. NOT: Bazı filer ortak anlam taşır. Cümlede geçişli ve geçişsiz olarak kullanılabilir. Köprüyü geçtik. / Aşağıdan geçtik. Kullanışlarına göre fiiller: 1. Çekimli fiil: Fiilin kişi ve zaman eki almış şeklidir. Emir kipi 2. Tekil kişi çekimi fiilin kök biçimiyle kullanıldığı tek biçimdir. Geliyorum, gelecek, gelmeli, gel, gelmiş,.. 2. Çekimsiz fiil: Kip ve kişi eki almayıp farklı yapım ekleriyle cümlede isim, sıfat, zarf görevinde kullanılan fiilimsilerdir. Bunlara isimcil(isimleşmiş) fiil dendiği gibi bitmemiş fiil de denir. koşan, ağlayarak, gelmek,. Fiillerde çatı: Eylemin gerçekleşmesinde öznenin gösterdiği değişik durumları belirtmek için girdiği değişik durumlardır. (Uyarı: Fiil çatısını Osmanlıca kitabı sadece öznesine göre ele almış, nesnesine göre incelememiş.) Türkçede fiil çatısının 6 görünüşü vardır: Bunlar –l, -n, -ş, -r, -t, -dir, -me ekleriyle kurulur. 1. Yalın görünüş: görmek 2. Edilgen görünüş: görülmek, bilinmek 3. Dönüşlü görünüş: görünmek, (öne) atılmak 4. Karşılıklı görünüş: görüşmek 5. Ettiren görünüş: gördürmek, okutmak, içirmek 6. Olumsuz görünüş: görmemek NOT: Türkçede kurallı birleşik fiiller olarak adlandırdığımız (gelebilmek, gelememek, gelivermek, düşeyazmak, gidedurmak, olagelmek, bakakalmak vb.) fiiller Osmanlıcada tasvir fiilleri olarak adlandırılmıştır. Ve bu fiillerde iki fiil arasında kullanılan –ı, –i, -a, -e zarffiil eki olarak adlandırılmıştır. Fiil çekim ekleri: Fiillere gelen çekim ekleri sırasıyla zaman+kişi+sayı(çoğul kişilerde) biçimindedir. Birleşik çekimlerde ise genellikle zaman+ tarz(ek eylem)+ kişi+sayı biçimindedir. Türkçede kullanılan kişi ekleri; kişi zamirlerinden ve iyelik eklerinden gelir. (?) FİİL ÇEKİMLERİ: Burada sınıflandırılan kipler, bildirme tarzındadır. (Basit zamanlar bildirme tarzı olarak adlandırılmıştır) 1. Geniş zaman(-r): Belirsiz şimdiki zaman sayılabilir. Meninski ve Viguier şimdiki ve gelecek kipi saymışlardır. Bakaram (bakarım), bakarsın, bakar, bakarız, bakarsız(bakarsunuz, bakarsınız), bakarlar. 2. Sürekli şimdiki zaman(-yor): yorı-/yüri- fiilinin ekleşme süreci Osmanlıca Türkçesinde izlenebilir. Başlangıçta –yür biçiminde tek biçimli kullanılmış, daha sonra –yor biçiminde yaygınlaşmıştır. Geliyürir>geliyür> geliyor 3. Geçmiş zaman(-di): baktum(baktım), baktun(baktın),.. 4. Dolaylı geçmiş zaman(-miş): bakmışam(bakmışım), bakmışsın, bakmıştur(bakmıştır),… 5. Gelecek zaman:-ecek eki sonradan ortaya çıkmıştır. Başlangıçta gelecek zaman eki olarak –iser çok kullanılmış; ayrıca, şimdi istek kip eki olan –e,-a da gelecek zaman için kullanılmıştır. Bunlardan başka şimdiki zaman ve geniş zaman kipleriyle –se gerek biçimi de gelecek zamanı anlatır. a) Bakıserem(bakıserim), bakısersin, bakıser, bakıseriz, bakısersiz(bakısersiniz), bakıserler. b) Bakacağım, bakacaksın, bakacak, bakacağız bakacaksız(bakacaksınız), bakacaklar. 6. a) Keisin gereklilik (-meli/malı): bakmaluyam/bakmalıyam/bakmalıyım,.. b) Salt gereklilik (-sa gerek): baksam gerek, baksan gerek,.. c) Niyetli gereklilik (-mek gerek): atmak gereğim, atmak gereksin,.. 7. a) istek (-e/-a): bakam,bakasın, baka, bakavüz(bakayiz), bakasız, bakalar. b) istek (bulay ki, nola ki ile pekiştirimiş): bulay ki/nola ki bakam, bulay ki/ nola ki bakasın, ki/nola ki baka, bulay ki/nola ki bakavüz(bakayüz), bulay ki/nola ki bakasız, bulay ki/nola ki bakalar. 8. Dilek-şart (-se/-sa): baksam, baksan, baksa,.. 9. Emir(-a,-gıl): bak/bakgıl/baka, baksun/baksın, bakalum/bakalım, bakun(bakın), baksunlar(baksınlar). İSİM FİİL (EK FİİL) –i-: İsimleri fiilleştirdiği için isim fiil, fiillerin bütün birleşik çekimlerinde kullanıldığı için ana yardımcı fiil(cevher fiil) denir. imek fiili; idi, ise, imiş, dır( dur- fiilinin ekleşmiş biçimi) biçimlerine de girerek 4 zamanda çekimlenir. 1. Geniş zaman: Bu zamanda özel bir ek yoktur. 3. Kişilerde –dir eki kullanılabilir. Bu ekin düştüğü de görürlür. Güzelim, güzelsin, güzeldir, güzeliz, güzelsiniz, güzeldirler(lerdir). 2. Geçmiş zaman (idi): idüm (idim), idün (idi),.. 3. Dolaylı geçmiş zaman (imiş): imüşem (imişim), imişsin, imiş,.. 4. Şart(ise): isem, isen, ise, isek, iseniz,… Not: İsim fiil ekleşme sürecindedir. Hem sözcük hem ek olarak kullanılır. Ek olup bitişik yazıldığında –i düşer, ünlüyle biten bir sözcüğe eklenmişse araya “y” koruyucu ünsüz girer. Bu uygulama Osmanlı Türkçesi döneminde de vardır. BİRLEŞİK ÇEKİMLER: Tek kip eki alan bütün fiiller, bildirme tarzında (basit zaman)dır. İsim fiil (ek eylem) basit kipli (bildirme tarzındaki) eylemleri birleşik kipli yapar. Bakarım fiili geniş zaman, bildirme tarzındadır. 3. Birleşik kip vardır., 1. Anlatma (idi): bakardım, bakardı,.. 2. Söylenti(imiş): bakarmışım, bakarmışsın,.. 3. Şart(ise): bakarsam, bakarsan,.. Atacağım fiili gelecek zaman bildirme tarzındadır. Atacaktım fiili gelecek zaman anlatma tarzındadır. Atacakmışım fiili gelecek zaman söylenti tarzındadır. Atacaksam fiili gelecek zaman şart tarzındadır. Not: 1. Tekil kişileriyle örneklenen bu fiiller bütün kişilerde çekimlenebili