AÖF TDE OSMANLI TÜRKÇESİ 7. ÜNİTE

SIFATLAR I.NİTELEME SIFATLARI:Varlıkların sahip olduğu nitelikleri gösteren sıfatlardır. Niteleme sıfatları üçe ayrılır. 1.Karşılaştırma sıfatları: Varlıkların nitelikleri birinde diğerinden fazla, birden fazla varlığa göre de en üst derecede olabilir. Türkçe karşılaştırma sıfatları: Osmanlı Türkçesinde –rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. akrak, alçağrak, bolrak… Bundan başka Osmanlı Türkçesinde sıfatların fazlalık ve üstünlük derecelerini göstermek için bazı derece zarfları da kullanılmıştır. Daha, en, pek, ziyade, gayet, … karşılaştırma –den ekli addan sonra sıfatı söylemek biçiminde de yapılmıştır. Kediden büyük, taştan sert, kömürden siyah… Arapça karşılaştırma sıfatları: Arapçada karşılaştırma sıfatları tek kalıpla yapılmıştır. (ef’al) Bu sıfatlar Türkçenin –rek ekli sıfatlarına karşılıktır. Ahkar(daha,en alçak), efzal(daha,en üstün), ekber(daha,en büyük), Ahsen(daha,en güzel), ender(az, daha az bulunur),… Farsça karşılaştırma sıfatları: Farsçada sıfatların fazlalık ve üstünlük derecelerini yapan iki ek vardır:-ter, -terin. Kemter (daha alçak, daha ufak), kemterin( en alçak, en kötü, en ufak), Bihter( daha iyi), bihterin( en iyi), nezdikter(daha yakın), nezdikterin(en yakın),… 2. Berkitme sıfatları: Nitelik yoğunlıuğunun bir kişide veya nesnede yüksek, çok yüksek derecede bulunduğunu karşılaştırmaya dayandırmadan anlatan sıfatlardır. Türkçe berkitme sıfatları: Ekler ve zarflarla yapılmıştır. Fiilden –egen, -gen, -gin, -giç ekleriyle ekleriyle türetilmişlerdir. Bunların –en ekiyle türetilen sıfat fillerden farkı fiilin özne tarafından sürekli, çok alışkanlık halinde yapıldığını anlatmalarıdır. Acıtgan, darılgan, unutgan, üşengen, gezegen, keskin, … Pekiştirmeler ve ikilemeler de berkitme sıfatı olarak kulşlanılmıştır. Apansız, apak, kucak kucak,… Arapça berkitme sıfatları: Bu tür sıfatlar birden çok kalıpla türetilmiştir. Bunlara mübalağa sıfatları denmiştir. Seyyâh( çok gezen), kezzâb(çok yalancı), hallâk( her şeyi yaratan), allâme(bilgin), velûd (doğurgan), ekûl( çok yiyen),.. Farsça berkitme sıfatları: Farsçada bu tür sıfatlar; -kâr, -gâr, -ân, âk gibi eklerle yapılmıştır. Âferidgâr(her şeyi yaratan, Tanrı), hastâr(çok istekli), giryân(çok ağlayan), hilekâr( çok hile yapan), şîvekâr(kırıtkan, pek oynak), hışmnâk(çok öfkeli),… Farsçada berkitme sıfatları, bissyâr(çok), bes(çok), nîk(iyi), saht(katı), pür(dolu), begâyet(son derece) gibi zarflarla da yapılır. Saht siyah (=kapkara) gibi. 3. Küçültme sıfatları: Türkçe küçültme sıfatları: Bunlar sıfatlardan –rek, -ce, -cek, -cik ekleriyle yapılır. Alçarak, ekşirek, hoşça, genççe, büyücek, küçücük,… Arapça küçültme sıfatları: Arapçada küçültme sıfatları için ayrı bir kalıp yoktur. Bazı küçültme adları bu anlamı verir. Küsetlân (biraz tembel) gibi. Arapça sıfatlarda küçültme anlamı Türkçenin ekleriyle karşılanmıştır. Farsça küçültme sıfatları: Farsçada küçültme sıfatı yapan bir ek yoktur. Osmanlı Türkçesinde kullanılan Farsça sıfatlarda küçültme anlamı Türkçenin ekleriyle verilmiştir. II. BELİRTME SIFATLARI: 1.Gösterme(işaret) sıfatları: Osmanlı Türkçesinde kullanılan işaret sıfatları şunlardır:bu, işbu,oşbu, şu, şol, ol,o Bunlar gösterme zamiri olarak da kullanılabilir. 2.Soru sıfatları: Adları soru ile belirten sıfatlardır. Kaç, kangı, ne,.. 3. Belirsiz sıfatlar: Osmanlı Türkçesinde kullanılan belirsiz sıfatların çoğu alıntıdır. Âhar, diğer, dürlü dürlü, elvan, envâ, rengarenk, buncılayın, sâir, hiçbir, birçok, gayrı, birtakım, ba’zı, tekmil, temam, kamu, umûm, cümle.. 4. Sayı sıfatları: Türkçede günümüzde de kullanılan; asıl, sıra, üleştirme, kesir, topluluk sayı sıfatlarıdır. Arapça ve Farsça sayılar da Osmanlı Türkçesinde kullanılmıştır. Arapça sayı sıfatları: ehad (bir), evvel(ilk), isnân(iki), sâni(ikinci), selâse(üç), sâlis(üçüncü), erba’a(dört), rabi (dördüncü), erba’în (kırk) Farsça sayı sıfatları: yek(1), dü(2), se(3), çehâr(4), penc(5), şeş(6), heft(7), heşt(8), nüh(9), deh(10), sad(100), hezâr(1.000), sad hezâr(100.000) YAPILARINA GÖRE SIFATLAR:Sıfatlar yapılarına göre; basit(yalın), türemiş ve birleşik olarak ayrılır. Bunların ayrıntısı 2. Sınıfın konusudur. Türemiş sıfatlar: Türkçede ve Farsçada sıfatlar, isimlerden ve fiillerden türemiştir. Arapçada ise sadece fiillerden türemiştir. Türkçe sıfat yapım ekleri Arapça ve Farsça isimlerden de sıfat türetmede kullanılmıştır. Sıfat yapım ekleri iki grupta incelenir. A) İsimden Sıfat Yapan Ekler: -ce: Ulus adlarına getirilerek sıfat ve zarf görevinde kullanılmıştır. Bu ekin anlamı Arapçada iyyun Farsçada î olarak okunan ye harfiyle sağlanmıştır. Türkçede her ikisi de î olarak okunmuştur. Türkçe kitap, Arapça şiir, Arabiyyun kitap, Farsî hikaye,.. -ki: Nisbet ekli Arapça ve Farsça kelimelerin anlamını karşılayan bir ektir. Şâmî= akşamki, kadimî=çoktanki, seherî=sabahki, pîşin=ileriki, şebî=geceki,… -li: İşlek bir etktir. Bu ekle yapılmış Türkçe sıfatlar, Arapçanın zü-, zi- ön takıları ile Farsçanın bâ-, be- ön takıları ve addan sufat türeten –mend, -nâk, -kâr, -ger, -vâr, -ver, -gin son takılarıyla yapılmış sıfatlarına karşılık olmuştur. Zî-kıymet=kıymetli, zülkarneyn=iki boynuzlu, derdmend=dertli, heveskâr=hevesli, nâmver=namlı, be-nâm= ünlü, bâ-haber=haberli Bu ek Arapça ve farsça ilgi ekinin(î) karşılığı da olur. İstanbulî=İstanbullu, Şâmî=Şamlı,.. -lik: En işlek eklerdendir. Arapça ve Farsça sözcüklerde ilgi(nisbet) eki ile aktarılır. Yevmî=bir günlük, senevî=bir yıllık,.. -siz: Arapça lâ ve bilâ ön takılarıyla Farsçanın bî ve nâ ön takılı sıfatlarının karşılığı olmuştur. Lâ-übal=densiz, bilâ-cesed=tensiz, bî-hude=boşuna, nâ-şirin=tatsız,… Ayrıca ön takı gibi kullanılan ğayr ve adem kelimeleri de siz ekiyle karşılanmıştır. Ğayr-ı ma’mûr=düzeltilmemiş, adem-i rıza= rızasızlık,.. B) Fiilden Sıfat Yapan Ekler: Bunlar Türkçenin sıfat fiil ekleri olan; -en, -esi, -mez,-er, -dik, -ecek, -miş ekleri ve –ici, -ik, -k ekleridir. Bu eklerden en işlek olanları –en ve –ici ekleridir. Arapça ve Farsçada olumsuzluk bildiren ön ekli kelimeleri karşılamak için bu eklerden önce olumsuzluk eki getirilmiştir. Nâ-ma’lûm=bilinmedik, bî-nazîr=görülmedik, bî-hâd=hesaba gelmez, lâ-yefüd=ölmez, bilâ-his=duymaz, Ğayr-ı mağlûb=yenilmez,