AÖF TDE OSMANLI TÜRKÇESİ 11. ÜNİTE

AD TAKIMLARI: Osmanlı Türkçesinde yapılışı bakımından iki türlü ad takımı vardır. 1. Belirli ad takımı: İlk kelimenin(tamlayanın) ilgi eki, tamlananın (ikinci kelimenin) iyelik eki aldığı tamlamalardır. Cemin kadehi gibi. Ancak Osmanlı Türkçesinde tamlayan iyelik eki almışsa ilgi eki almayabilir. Gözüm nuru gibi. 2. Belirsiz ad takımı: Tamlayanın ek almayıp tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. Mecnun kıssası gibi. NOT: Osmanlı Türkçesinde zincirleme ad takımı adıyla bir tamlama sayılmamış; ancak ad takımlarının zincirlenebildiği kabul edilmiştir. Ağanın konağının bahçe kapısı gibi. Bunun yanında takısız ad takımı kabul edilmemiş, bu tür tamlamaların sıfat tamlaması olduğu söylenmiştir. ARAPÇA AD TAKIMI:Osmanlı Türkçesinde Arapça ad takımı kalıbı da kullanılmıştır. Eski gramerde izafet terkibi (katma birliği) adıyla anılan bu kalıbın kurucu üyelerinin sırası Türkçeye göre tersinedir. Tamlayan ve tamlanan ifadelerinin yerine muzâf(katkı alan, tamlanan) ve muzâfün ileyh(katılan, tamlayan) kullanılmıştır. Arapça tamlamalarda bu üyelerin sırası Türkçedekinin tersinedir. Önce tamlanan (mûzaf), sonra tamlayan (mûzafün ileyh) söylenir. Emirü’l-mü’minin(=inananların önderi) Yazılışı ve okunuşu:Arapça ad takımlarında iki adı birbirine bağlayan belirtme edatı (harf-i tarif) ال kullanılır. Bunlardan lam’ın okunuşunda ise güneş ve ay harfleri dikkate alınır. Elifi, yani hemzesi ise okunmaz. Not:* Eğer ilk kelime uzun a(â), ya da uzun i(î) okunan ye bitiyorsa bu ünlü uzunluk değerini yitirir ve kısa a,e,,i olarak okunur. * Kişi adı olan ad takımlarında, katılan üye( tamlayan) din kelimesi ise ilk kelimenin(tamlanan) son ünsüzü üstün (a,e) ile söylenir. Şemse’d-din gibi. * Ad takımında ön takılı birleşik kelimeler yer alabilir. Tek harflik ön takılar(kök takılar) ad takımının ilk kelimesinin sonunu esreli (i) okutur. Bi-izni’llâh ( Allah’ın izniyle). * Kök takı olmayıp takı işleyişinde kullanılan zarflar ad takımında yer aldığında bu kelimelerin sonu üstünlü(a,e) okunur. beyne’l-milel (uluslar arası) FARSÇA AD TAKIMI: Osmanlı Türkçesinde Arapça ad takımı az kullanılmış; ancak Farsça ad takımı(izafet terkibi) çok kullanılmıştır. Yazılışı ve okunuşu: Farsça ad takımları da Arapça ad takımları gibi Türkçedekinin tersine sıralanır. Önce tamlanan ( muzâf, katkı alan), sonra tamlayan(katılan, muzâfün ileyh) biçimindedir. Farsça ad takımlarında ilk kelimenin sonu esre ile, ama ince olarak (i) okunur. Der-i hane (evin kapısı). Ancak izafet esresi (=kesre-i izafet) denen bu harfin okunuşu Osmanlı Türkçesinde çeşitlenmiştir. *Meninski, ünsüzle biten kelimelerden sonraki esrenin kendinden önceki ünsüzün kalınlık ve inceliğine göre okunduğunu söylemiştir. Farz-ı ayn, fasl-i şitâ gibi. *Viguer, bu esrenin kendinden önceki hecenin kalınlık ve inceliğine göre okunduğunu söylemiştir. Vezir-i azam, zaman-ı sâbık gibi. *Deny bu ünlünün Türkçenin uyum kanunlarına göre söylendiğini örneklemiştir. Hukuk-u düvel,.. İlk kelimenin sonunda ünlü okunan bir harf varsa izafet esresinin okunuşu ise şöyledir: • Uzun i (î) okunan ye ile biten kelimelerde ye üzerine konan bir hemze ile gösterilir ve yi olarak okunur. دريا ماهىء (mâhî-yi deryâ) • Uzun a(â) ve uzun u (û) okunan bir harfle bitiyorsa yazıda daha çok ye ile gösterilir ve –yi olarak okunur. دشت آهوى (âhû-yi deşt-çöl ahusu) • Kelime sonunda e okunan ه varsa iki adı bağlayan esre hemzeyle gösterilir ve –i veya –yi olarak okunur. بلا خانهء (hâne-i belâ) FARSÇADA AD TAKIMI TÜRLERİ:Frasçada ad takımı türleri yoktur. Ancak, cümle içinde iki üyenin sırası değiştirilerek ve katılan(tamlayan)dan sonra bir râ getirilirek belirli ad takımı yapılabilir. رازبان حقكوى Hak-guy-râ zebân(doğru söyleyenin dili). • Farsça ad takımlarında iki üyenin yeri değiştirilemez. Farsça ad takımlarında ilk üyenin sıfat takımı olması dışında yan yana dururlar, araya başka sözcükler girmez. اسارت شديد بند (=bend-i şedid-i esaret= esaret tutsaklığının güçlü bağı) • Farsça ad takımları söz içinde bir ad gibi çekimlenir. Ekler sıranın ters olması yüzünden Türkçede olduğunun tersine katılan ada eklenir. رويينه فروغ يارك (yârin fürûğu rûyuna=sevgilinin yanağının parlaklığına). • Farsça ad takımları da başka bir adla ya da ad takımıyla zincirlenebilir. يار كوى سك (seg-i kûy-ı yâr=sevgilinin mahallesinin köpeği) SIFAT TAKIMI: Sıfat takımlarında vasıflayan(tamlayan=sıfat) ve vasıflanan(tamlanan=ad) vardır. Sıfat takımlarında niteleme ve belirtme sıfatları bulunabilir. Türkçe sıfat takımları: Türkçe sıfat takımında vasıflayan(sıfat) ek almaz. Önce sıfat, sonra ad söylenir. Sarı gül Bütün niteleme ve belirtme sıfatları, sıfat olarak kullanılan adlar ve zarflar sıfat takımında kullanılabilir. Alıntı kelimeler de Türkçe sıfat takımlarında yer alabilir. Türkçe sıfat takımları cümlede ad görevindedir ve bir ad gibi çekimlenebilir. Bir sıfat takımı başka sıfat takımlarıyla zincirleme oluşturabilir. Bir deste sarı gül. Bir isim birden çok sıfatla vasıflanabilir. Uzun, siyah kirpikler. Not: Takısız ad tamlaması olarak adlandırılan sıfatlar Osmanlı Türkçesinde sıfat tamlaması kabul edilmiştir.Taş köprü, gümüş ayna gibi. ARAPÇA SIFAT TAKIMI: Yazılışı ve okunuşu: Arapça sıfat takımlarında da isim sıfata ال takısıyla bağlanır ve ilk kelimen sonundaki ünsüz ötre ile yani u,ü olarak okunur. Eğer kelime uzun a olarak okunan ى ile bitiyorsa bu ye a, e olarak okunur. • Arapça sıfat takımının kuruluşu Türkçeye göre terstir. Önce isim, sonra sıfat söylenir. • Arapça sıfat takımında sıfat adla; sayı(=nicelik, azlık-çokluk, kemiyet) ve cins (=nitelik, erillik-dişillik, cinsiyet) bakımından uyuşur. Eşcârü’l kadide(kuru ağaçlar) örneğinde eşcar dişil kalıpla yapılmıştır. Bu yüzden sıfat da dişil belirtisi ek almıştır. Kadid+e Aynı uyuşum adların ikili çoğullarında da vardır. haremeynü’ş-şerifeyn(iki büyük değerli şehir= Mekke ve Medine ) FARSÇA SIFAT TAKIMI: Farsça sıfat takımları, ad takımlarında olduğu gibi Osmanlı Türkçesinde bol kullanılmıştır. Bunlarda da önce ad sonra sıfat söylenir. Farsça sıfat takımlarında, Farsçada da kullanılan birkaç Türkçe sözcük kullanılmıştır. • Farsça sıfat takımları yazılışı ve okunuşu itibariyle ad takımları gibidir. İlk kelime ünsüzle bitiyorsa izafet esresi -ı,-i ünlüyle bitiyorsa –yi olarak okunur. Ten-i ağar(hantal vücut), şûrâ-yı devlet • Bir Farsça ad sıfat takımında sıfat da ad da Arapça ise her ikisi de Arapçada olduğu gibi sayı ve cinsiyet bakımından uyuşur. Semavât-ı ulâ : dişil çoğul (yüce gökler) Defâ-i ûlâ : dişil (birinci kez) Ebeveyn-i muhteremeyn: ikili ( değerli anne ve baba) Ğurebâ-yi müslimîn:çoğul ( Müslüman garipler) • Farsça sıfat takımları da ad takımları gibi cümlede ad hükmündedir. Adlar gibi çekimlenir.