KIYÂSÎ (MEZÎDÜNFİH)MASDARLAR
Bu gruptaki masdarlar, mücerred masdarlardan farklı olarak belli bir kalıp içinde belli bir anlam üretirler. Bu masdarların ne gibi anlamlar ürettiğini önceden bilebiliriz. Mücerred masdarlarda bu mümkün değildir. Bir kıyasî masdarın ne geçişli/geçişsiz, etken/ edilgen, döüşlü veya işteş çatıda olduğunu biliyorsak o yapıda üretilmiş bir masdarın ne tür bir anlam ürettiği deni de bilebiliriz. Mezîdünfih masdarların Osmanlı Türkçesinde sık kullanılan dokuz bâbı vardır. Bu bablar ve bunların ism-i fâil(etken) , ism-i mef’ûl (edilgen) biçimleri aşağıdaki gibidir.
Bâblar İsm-i fâ’il İsm-i mef’ûl
İf’âl
افعال Müf’il Müf’al
Tef’îl
تفعيل Müfa’’il Müfa’’al
Tefa’’ul
تفعل Mütefa’’il Mütefa’’al
Tefâ’ul
تفاعل Mütefâ’il Mütefâ’al
Müfâ’alet
مفاعلة Müfâ’il Müfâ’al
İnfi’âl
انفعال Münfa’il ------
İfti’âl
افتعال Müfta’il Müfta’al
İf’ilâl
افعلال Müf’all ------
İstif’âl
استفعال Müstef’il Müstef’al
Bu bâblar şu anlamlarda masdar üretir:
İf’âl: geçişli masdar üretir.( Elifler zâiddir.)
Kerem(cömertlik) >ikrâm(ağırlama)
İsm-i fâ’ili:mükrim(ikram eden), ism-i mef’ûlü: mükrem(ikram olunmuş)
Tef’îl : geçişli masdar üretir. (T ve s zâiddir)
İlm(bilme)> ta’lîm(öğretme)
İsm-i fâ’ili: mu’allim(öğretmen) ism-i mef’ûlü: mu’allem(öğretilmiş)
Tefa’’ul : Dönüşlü, geçişsiz bazen de geçişli masdarlar üretir. ( T zâiddir. Şedde vardır, ayn yerinde).
İlm>ta’allüm(öğrenme), tefekkür(düşünme)
İsm-i fâ’ili :mütefekkir(düşünen) ism-i mef’ûlü: teşebbüs>müteşebbes
Tefâ’ul : İşteş, dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli masdarlar üretir. (T ve elif eklemedir)
Kemâl(olgunluk)> tekâmül(olgunlaşma)
İsm-i fâ’ili: tesâdüf>mütesâdif ism-i mef’ûlü: tecâvüz> mütecâvez
Müfâ’alet : Genellikle işteştir. Geçişli veya geçişsiz olabilir.(m, l ve ة zâiddir. Osmanlı Türkçesinde ة harfi ت veya noktasız olabilir.)Haber>muhâbere(haberleşme)
İsm-i fâ’ili :muhâbir(haber veren) ism-i mef’ûlü: muhâtaba(söyleşme)>muhatab(söyleşilen)
İnfi’âl : Dönüşlü, edilgen geçişsizdir. ( ا ن ا eklemedir.)
Def’ (kovma)>indifâ’(defolma),
İsm-i fâ’ili: inkılâb(dönme,değişme)>munkalib(dönen, değişen) ism-i mef’ûlü:yoktur.
İfti’âl : Dönüşlü ve geçişsizdir.(ا ت ا eklemedir.)
Cem’(toplama)> ictimâ’(toplanma)
İsm-i fâ’ili :iftihâr(övünme)>müftehir(övünen) ism-i mef’ûlü: intihâb(seçme)>müntehir (seçilmiş)
İf’ilâl : Geçişsiz filer üretir.Bu kalıptaki kelimeler renk ve fiziki noksanlıkları anlatır.
Humret(kırmızılık)>ihmirâr(kızarma)
İsm-i fâ’ili :iğbirâr(gücenme)>muğber(gücenen) ism-i mef’ûlü:yoktur.
İstif’âl: Genellikle geçişlidir. Bir şey isteme ve sayma, addetme anlamlarında kelimeler üretir.
Mülk>istimlâk(mülk edinme)
İsm-i fâ’ili:istihdâm(bir işte çalıştırma)>müstahdim(işveren) ism-i mef’ûlü:müstahdem(hizmette kullanılan)
İDGAM: Arapçada aynı iki harf yan yana bulunur ve ilki harekesiz ise iki harf birleştirilerek üzerinde şedde konup tek harf olarak yazılır. Buna idgam denir.
د ذ ز ص ض ط ظ gibi dişsi ünsüzlerle başlayan kelimeler İfti’âl babına geçirildiğinde vezinde bazı değişiklikler olur.
1. Kelimenin ilk asli harfi ص ض ise vezindeki ekleme te harfi tı’ya dönüşür.
صلح (sulh)> اصطلاح (ıstılâh)
2. Kelimenin ilk asli harfi tı ise vezindeki te, tı’ya dönüşür, idgam olur.
طلوع (tulû’-doğma)> اطلاع (ıttılâ’-kişinin içine doğma)
3. Kelimenin ilk asli harfi ze ise vezindeki te harfi dal’a dönüşür. Zahmet>izdihâm
4. Kelimenin ilk asli harfi dal veya zel ise vezindeki te harfi dal’a dönüşür ve iki dal harfi idgam olur, tek harf yazılır. دعوى (da’vâ) > ادعا (iddi’â)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder